อาหารกับภาวะโลหิตจาง
อ. พญ.สุภานัน เลาหสุรโยธิน
สาขาวิชาโลหิตวิทยาและมะเร็งเด็ก ภาควิชากุมารเวชศาสตร์
คณะแพทยศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย
ภาวะโลหิตจาง (anemia) เป็นภาวะที่ร่างกายมีปริมาณของเม็ดเลือดแดงลดลง ทำให้ผู้ป่วยมีภาวะซีด เหนื่อยง่าย อ่อนเพลีย เวียนศีรษะ เป็นลมหมดสติ หากมีภาวะโลหิตจางรุนแรง อาจทำให้มีภาวะหัวใจล้มเหลวได้ อาการและความรุนแรงของภาวะโลหิตจางมีความแตกต่างกันไปในแต่ละคน ขึ้นกับสาเหตุของภาวะโลหิตจาง และความเร็วในการเกิดภาวะโลหิตจางว่าเป็นแบบเฉียบพลันหรือเรื้อรัง ในรายที่มีภาวะโลหิตจางแบบเฉียบพลัน จะมีอาการและอาการแสดงมากกว่ารายที่เป็นแบบเรื้อรัง สาเหตุของภาวะโลหิตจางเกิดได้จากหลายสาเหตุ ซึ่งสาเหตุที่พบบ่อยและมีความสำคัญ คือ ภาวะขาดสารอาหารบางอย่างที่มีผลต่อการสร้างเม็ดเลือดแดง ได้แก่ ภาวะขาดธาตุเหล็ก ภาวะขาดวิตามินบี 12 ภาวะขาดโฟลิก เป็นต้น
อาหาร วิตามินและแร่ธาตุต่างๆ มีความสำคัญในกระบวนการต่างๆของร่างกาย รวมถึงการสร้างเม็ดเลือดต่างๆด้วย ดังนั้น เราจึงควรรับประทานอาหารให้ครบ 5หมู่ตามหลักโภชนาการ มิฉะนั้นอาจเกิดภาวะขาดสารอาหาร วิตามินและแร่ธาตุต่างๆซึ่งจะนำไปสู่ปัญหาสุขภาพได้ ซึ่งจะขอกล่าวถึงภาวะโลหิตจางจากขาดสารอาหารที่พบบ่อย ได้แก่ ภาวะโลหิตจางจากการขาดธาตุเหล็ก, ภาวะโลหิตจางจากการขาดโฟลิก และภาวะโลหิตจางจากการขาดวิตามินบี12
ภาวะโลหิตจางจากการขาดธาตุเหล็ก เกิดจากการขาดธาตุเหล็กซึ่งเป็นส่วนประกอบสำคัญของเม็ดเลือดแดง กลุ่มบุคคลที่มีความเสี่ยงในการเกิดภาวะขาดธาตุเหล็ก คือ ทารกแรกเกิด เด็กที่กินยากหรือกินไม่เพียงพอ ผู้ที่มีความผิดปกติในการย่อยและการดูดซึมอาหาร หญิงตั้งครรภ์และให้นมบุตร วัยรุ่นที่เริ่มมีประจำเดือน และผู้สูงอายุ ผู้ป่วยจะมีอาการอ่อนเพลีย เบื่ออาหาร มีความต้านทานโรคต่ำ เปลือกตาขาวซีด ลิ้นอักเสบ เล็บบางเปราะและมีระดับสติปัญญาลดลง เมื่อทำการตรวจเลือดจะพบว่า มีภาวะซีด เม็ดเลือดแดงมีขนาดเล็ก การสร้างเม็ดเลือดแดงตัวอ่อนลดลง และอาจพบเม็ดเลือดแดงที่มีลักษณะเฉพาะ รูปร่างเรียวยาว เรียกว่า pencil cell การป้องกัน คือ การรับประทานอาหารที่มีธาตุเหล็กสูง ได้แก่ เนื้อสัตว์เนื้อแดง ตับ เครื่องในสัตว์ ไข่แดง ผักใบเขียว สาหร่าย อาหารทะเล และธัญพืช หากผู้ป่วยมีภาวะซีดจากการขาดธาตุเหล็ก จะได้รับยาธาตุเหล็ก โดยยาธาตุเหล็กนี้ไม่ควรรับประทานพร้อมนม และสิ่งที่ช่วยการดูดซึมธาตุเหล็ก คือ วิตามินซี
ภาวะโลหิตจางจากการขาดโฟลิก สารโฟลิกเป็นแร่ธาตุชนิดหนึ่งที่เป็นสารตั้งต้นในการสังเคราะห์สารพันธุกรรม DNA และ RNAซึ่งเป็นส่วนประกอบของเซลล์ต่างๆ และยิ่งมีความสำคัญโดยเฉพาะอย่างยิ่งกับเซลล์ที่มีการแบ่งตัวเร็ว โดยเซลล์ที่มีการแบ่งตัวเร็วจำเป็นต้องมีการใช้โฟลิกในกระบวนการสร้างเซลล์ตลอดเวลา หากมีการขาดโฟลิกซึ่งเป็นส่วนสำคัญในการสร้างสารพันธุกรรม มักจะมีผลต่อเซลล์ที่แบ่งตัวเร็วก่อนเซลล์อื่น เช่น เม็ดเลือดชนิดต่างๆในร่างกาย ทำให้ผู้ป่วยมีภาวะซีด เม็ดเลือดแดงมีขนาดใหญ่กว่าปกติ และยังทำให้มีภาวะเม็ดเลือดขาวต่ำและเกล็ดเลือดต่ำได้ด้วย นอกจากนั้นยังมีผลต่อการเจริญเติบโตของทารกที่อยู่ในครรภ์มารดา อาจทำให้ทารกมีหลอดประสาทเปิด (neural tube defect) รวมทั้งเกิดปากแหว่ง เพดานโหว่ได้ การป้องกัน คือ การรับประทานอาหารที่มีโฟลิกสูง ได้แก่ ผักใบเขียว ไข่ ถั่วและธัญพืช
ภาวะโลหิตจางจากการขาดวิตามินบี 12 นั้น เกิดจากกการขาดวิตามินบี 12ซึ่งเป็นส่วนประกอบสำคัญในการสร้าง DNA เช่นเดียวกับโฟลิก ผู้ที่มีความเสี่ยงในการขาดวิตามินบี 12 ได้แก่ ผู้ที่รับประทานมังสวิรัติ ได้รับการผ่าตัดกระเพาะอาหารและลำไส้ มีความผิดปกติในการดูดซึมอาหาร เมื่อผู้ป่วยมีภาวะขาดวิตามินบี 12 จึงทำให้มีผลต่ออวัยวะต่างๆของร่างกาย เช่น ภาวะซีด เม็ดเลือดแดงขนาดใหญ่กว่าปกติ การทำงานของระบบประสาทผิดปกติ การรับรู้ช้าลง อาการชาตามปลายมือปลายเท้า อ่อนเพลีย ไม่มีแรง
การป้องกัน คือการรับประทานอาหารที่มีวิตามินบี12สูง ได้แก่ เนื้อสัตว์เนื้อแดง ปลา สัตว์ปีก อาหารทะเล ไข่ นม และธัญพืช แต่ในผู้ป่วยที่มีภาวะขาดวิตามินบี 12 จะได้รับยาวิตามินบี 12 รับประทานเสริม ส่วนในผู้ป่วยที่มีปัญหาในการดูดซึมผิดปกติ จะได้รับยาวิตามินบี12ในรูปแบบฉีดต่อเนื่องระยะยาว
